سیزدهم تیر ماه در تقویم ایران مصادف با جشن تیرگان و روز ملی دماوند است. دو مناسبت مهم برای ایرانیانی که یکی یادآور پهلوان بزرگ ایرانی، آرش کمانگیر است و دیگری، شکوه و عظمت ایران را به یاد می‌آورد. با مجله گردشگری فلای تودی همراه شوید و درباره جشن تیرگان روز ملی دماوند بیشتر بدانید.
تاریخچه جشن تیرگان
جشن تیرگان یکی از جشن های باستانی ایران است که هنوز هم در برخی شهرهای کشورمان برگزار می‌شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. برگزاری جشن تیرگان در برخی استان‌ها، به عنوان یک میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است.
۱۳ تیر ماه در گاهشمار ایران با جشن تیرگان مصادف می‌شود. این جشن هر ساله در گرامیداشت تیشتَر (ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی) و جشن پیروزی آن بر اپوش (دیو خشکسالی)، برگزار می‌شود. مراسم آب پاشونک نیز در این روز برگزار می‌شود و بسیاری این روز را با نام روز آب‌پاشی می‌شناسند.
در روایت دیگری، این روز مصادف است با روزی که پادشاهان ایران و توران در زمان پادشاهی منوچهر، شاه ایران، تصمیم گرفتند اختلافات خود را با مشخص کردن مرز بین ایران و توران حل و فصل کنند. روزی که آرش کمانگیر، پهلوان ایرانی ماموریت پیدا کرد تا با پرتاب تیری از مازندران به سمت خراسان، این مرز را مشخص کند. آرش، تیر و کمان را برداشت و بر بالای کوه دماوند رفت، تمام نیرو و توان خود را به تیر داد و پس از پرتاب تیر، بیهوش به زمین افتاد. تیر از کوه و دشت و بیابان عبور کرد تا در کنار رود جیحون، بر تنه بزرگترین درخت گردو در گیتی، فرود آمد. آنجا مرز ایران شد.
جشن تیرگان در کدام شهرها برگزار می‌شود؟
یزد و روستاهای اطراف آن، کاریزات، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، تهران، اهواز و منطقه فراهان جشن تیرگان را هر ساله برپا می‌دارند و آداب و رسوم خود را در این روز دارند. می‌توانید بلیط اهواز و سایر شهرهای نامبرده شده را خریداری کنید و برای شرکت در مراسم جشن تیرگان به این شهرها سفر کنید.
در استان مازندران، این جشن را «تیر ماه سیزده شو» می‌نامند و در اردهال هم این جشن در ۱۳ مهرماه هر سال برگزار می‌شود. اهالی سنگسر به این روز «تیر موای سیزده» می‌گویند و در روز ۲۲ آبان جشن می‌گیرند و برای این جشن هم خوراکی به نام «سیزده تامو» می‌پزند. ارامنه در اصفهان نیز در سیزدهم ژانویه جشن تیرگان برگزار می‌کنند. مردم کاریزات و مردم فراهان این جشن را روز اول تیر برگزار می‌کنند. مردم کاریزات این جشن را «آب، تیر، ماهی» می‌نامند.
در جشن تیرگان چه می‌کنند؟
بخش مهمی از آیین و آداب و رسوم ایران، به آب مربوط می‌شود که عنصری باارزش نزد ایرانیان بوده است. به همین خاطر از مهمترین آداب و رسوم در جشن تیرگان می‌توان به آب‌پاشی اشاره کرد. آب پاشیدن به یکدیگر در وسط گرمای تابستان که این گرما را قابل تحمل‌تر می‌کند. افراد در زمان پاشیدن آب، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می‌کنند. عموما هم این رسم در کنار چشمه یا رودخانه برگزار می‌شود.
فال کوزه، از آداب و رسوم جذاب در جشن تیرگان است. روز قبل از جشن، یک دختر جوان، کوزه‌ای سبز رنگ را از آب پر می‌کند و یک دستمال سبز ابریشمی روی دهانه آن می‌اندازد، سپس آن را بین مردم می‌چرخاند. هر کس آرزویی می‌کند و یک شیء از خود را درون کوزه می‌اندازد. این شیء می‌تواند یک سکه یا سنجاق سر یا هر وسیله دیگری باشد. دخترک کوزه را جایی زیر یک درخت کاج می‌گذارد و در روز جشن تیرگان پس از مراسم آب‌پاشی، به سراغ کوزه می‌رود و فال کوزه را آغاز می‌کنند. پیرهای جمع شعری از حافظ می‌خوانند و همزمان دخترک یک شیء را از کوزه بیرون می‌آورد. این شعر، در واقع فالِ صاحبِ آن شیء و جوابی برای آرزوی او خواهد بود.
پختن غذاهای خاص و خوردن خوراکی‌های مخصوص این روز، از دیگر کارهایی است که در جشن تیرگان انجام می‌شود. در گذشته خوردن گندم و میوه پخته شده در این روز رایج بوده است.
رسم دیگری که در ابتدای جشن و پس از خوردن شیرینی برگزار می‌شود، بافتن دستبند «تیر و باد» است. مردم در این روز، ۷ ریسمان با ۷ رنگ مختلف بافته و به دست می‌بندند، ۹ روز دیگر آن را باز کرده و بر بلندی می‌ایستند و آن را به باد می‌سپارند. همزمان آرزوهای خود را می‌گویند تا باد ببرد. تیر برو باد بیا، غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا، خوشه مرواری بیا
در جشن تیرگان نیز مانند سایر جشن‌های ایرانی، خانه‌ها را تمیز می‌کردند و لباس نو می‌پوشیدند.
روز دماوند
اگر همه اتفاقات و آداب و رسوم جشن تیرگان را مرور کنیم، ردپای کوه و ارتفاعات را همه جا می‌توان دید. از ایستادن آرش کمانگیر بر بلندترین نقطه ایران یعنی کوه دماوند برای پرتاب تیر، تا ایستادن روی ارتفاع برای به باد سپردن دستبند تیر و باد در جشن تیرگان، جایگاه این نماد زیبا را نشان می‌دهد.
اما اهمیت دماوند برای ایرانیان تنها به این محدود نمی‌شود. ادبیات و فرهنگ ایران پر است از آثاری که در ستایش گنبد گیتی، دماوند خلق شده است. از نمونه این آثار می‌توان به شاهنامه فردوسی اشاره کرد، آنجا که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را به تصویر می‌کشد:
برآن گونه ضحاک را بسته سخت سوی شیرخوان برد بیدار بخت
همی راند او را به کوه اندرون همی خواست کارد سرش را نگون
بیامد هم آنگه خجسته سروش به خوبی یکی راز گفتش به گوش
که این بسته را تا دماوند کوه بِبَر همچنان تازیان بی‌گروه
قصیده دماوندیه ملک الشعرا بهار که در سال ۱۳۰۰ شمسی سروده شده، نمونه دیگر است:
ای کوه سپیدسر، درخشان شو مانند وزو، شراره افشان شو
ناصر خسرو، فخرالدین اسعد گرگانی و خاقانی از شعرای دیگری هستند که در ستایش دماوند، منظومه‌ها و قصیده‌ها سروده‌اند.
در خصوص اهمیت دماوند در فرهنگ ایران، باید گفت بر اساس افسانه‌ها، کیومرث در کوه دماوند زندگی می‌کرده و پسر او نیز در دماوند دفن شده است.
اما چه شد که ۱۳ تیر ماه به روز دماوند اختصاص داده شد؟ روز سیزدهم تیر ماه ۱۳۸۷ بود که طی مراسمی در قرارگاه فدراسیون کوهنوردی در روستای پلور، با حضور اعضای انجمن کوهنوردان ایران، از سوی سازمان میراث فرهنگی، دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت شد.
سال ۱۳۹۱ هم در همین جشن تیرگان بود که از موسیقی ملی کوه دماوند در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد. هدف از تعیین روزی با نام دماوند، برجسته کردن مساله دماوند و لزوم توجه و مراقبت از آن از سوی مردم و مسئولین بود.
۱۳ تیر؛ روز دماوند و جشن تیرگان
در این مطلب تلاش کردیم با دو رویداد مهم روز ۱۳ تیر یعنی جشن تیرگان و روز دماوند و علت مصادف شدن این دو رویداد آشنا شویم. اگر دوست دارید برگزاری این جشن‌ها را از نزدیک ببینید، پیشنهاد ما به شما شهرستان رینه در دامنه دماوند است. مردم رینه همه ساله در ۱۳ تیر در دامنه کوه دماوند دور هم جمع می‌شوند و آیین و آداب و رسوم این روز را برگزار می‌کنند.
تجربه حضور در این جشن باستانی را با ما در میان بگذارید و از آداب و رسوم جذاب این روز که دیده یا شنیده‌اید، در برایمان بگویید.
