عروسک های بومی ایران که ثبت ملی شده‌اند

قصه‌ پیدایش عروسک های بومی ایران

عروسک های بومی ایران کوله باری از تاریخ و فرهنگ را به دوش می‌کشند. در حالی که در دنیای دیجیتالی امروز عروسک‌ها دیگر جایگاه قبلی خود را در بین مردم ندارند، اما عروسک های بومی ایران یادگاری از سنت و فرهنگ مناطق محلی به شمار می‌آیند. جالب است بدانید که عروسک های بومی ایران به ثبت ملی رسیده‌اند و بخشی از آثار فرهنگی و هنری کشور ما محسوب می‌شوند.

این در حالی‌ست که بسیاری از مردم با عروسک‌ های بومی ایران آشنایی ندارند و عروسک‌ها را ابزاری برای سرگرمی می‌دانند. عروسک های بومی ایران تاروپودشان با داستان‌های محلی عجین شده است. از این رو قصد داریم در مجله‌ی گردشگری فلای تودی، این عروسک‌ها که ثبت ملی شده‌اند را معرفی و داستان آفرینش آنها در هر بافت محلی را بیان کنیم.

دوتوک؛ عروسک روستای سربیشه خراسان

اولین عروسک بومی که به ثبت ملی رسیده از روستای سربیشه‌ی خراسان جنوبی است. این عروسک بومی دوتوک نام دارد. چرا که مردم این منطقه به عروسک، در زبان محلی دوتوک می‌گویند. دوتوک در دل خود سرگذشت‌های بسیاری را جای داده است.

این عروسک های بومی با هدف آموزش و سرگرمی توسط زنان توانمند روستای تاجمیر ساخته می‌شوند. عروسک های بومی دوتوک از جنس چوب و پارچه هستند و سازندگان این عروسک‌ها کمتر به جزئیات توجه می‌کنند.

دهتولوک؛ عروسک بومی هرمزگان و جزیره قشم

عروسک‌ها یادگار مادرها برای دخترها هستند. عروسک بومی دهتولوک در زبان محلی به معنی دختر نامی است که البته به دختولوک نیز شناخته می‌شود. فن ساخت این عروسک بومی ایران از زنان سالخورده به دختران جوان رسیده و قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد. زنان قدیمی گفته‌اند که عروسک‌های دهتولوک مونس روزگار تنهایی آنها هستند؛ زمانی که شوهرانشان راهی دریا می‌شدند.

این عروسک بومی به آسانی ساخته می‌شود. تکه پارچه‌هایی که به دور پنبه‌ای پیچیده می‌شود، اجزای اصلی این عروسک از عروسک های بومی ایران را تشکیل می‌دهند. صورت این عروسک در گذشته ساده و بدون هیچ اجزایی بود، اما سازندگان با ذوق امروزی برای عروسک دهتولوک چشم و برقع (نوعی پوشش برای صورت که در جنوب ایران مرسوم است) می‌گذارند.

لیلی بازبازک، عروسک بومی کهگیلویه و بویر احمد

سرگذشت لیلی و مجنون در تاریخ و فرهنگ ما رخنه کرده است. از این رو در بیشتر اقوام محلی لیلی نماد زیبایی و عشق برای دختران ایرانی به شمار می‌آید. عروسک لیلی یا بازبازک پیام آور عشق و زیبایی برای دختران استان چهارمحال بختیاری و فارس است.

این عروسک بومی ایران قامتی بلند دارد و می‌توان آن را رقصاند. از همین رو به آن بازبازک هم می‌گویند. در عروسک لیلی از چوبی بلند برای بدنه و دو نی برای دست‌های عروسک ساخته شده است. صورت و لباس عروسک برگرفته از تکه لباس‌های محلی این منطقه است. لیلی بازبازک، یکی از عروسک های بومی ایران است که از نسلی به نسل دیگر به عنوان میراث گذاشته می‌شود.

بی‌بی کگ؛ عروسک آیینی زرتشتیان

عروسک‌های آیینی ریشه‌ای عمیق در باورهای مردم دارد. عروسک بی‌بی کگ از این قاعده مسثتنی نیست. بسیاری از زرتشتیان از این عروسک بومی ایران در مراسم‌های مذهبی و آیینی خود استفاده می‌کنند. عروسک بی‌بی کگ برای درمان نازایی زنان در مراسم بی بی سه شنبه آورده می‌شود.

زنانی که به دنبال مراد دل خود هستند، عروسک را با خود می‌برند و به جای آن پول می‌گذارند. پوشش زیرین عروسک بومی بی‌‌بی‌کگ سفید است و داخل عروسک با گیاه آویشن پر می‌شود. این گیاه در باور زرتشتیان نماد خوشبختی و شگون است. اجزای صورت این عروسک بومی با سوزن دوزی ساخته می‌شود. باید بدانید که بی‌بی کگ کارکرد سرگرمی برای کودکان ندارد.

 قورچوق؛ عروسک بومی ترکمن‌

یکی از عروسک های بومی ایران که قدمتی بیش از یک قرن دارد و به پیشینه آن به شهر گنبد کاووس باز می‌گردد، قدمی بیش از یک قرن دارد، عروسک بومی قورچوق است. فن ساخت این عروسک محلی، سینه به سینه به صورت شفاهی به زنان بومی رسیده است. این عروسک بومی استان گلستان برای پسران نیز ساخته می‌شود.

شکل عروسک پسرانه‌ی قورچوق سر ندارد و پوششی مثلثی دارد که همان بالاپوش مردان ترکمن است. بدن عروسک بومی قورچوق از شاخه‌های درختان ساخته می‌شود. لباس عروسک شبیه لباس‌های محلی زنان ترکمن است. رنگ لباس عروسک قورچوق شاد و اندازه‌ی پیراهن بلند است.

لال بهیگ؛ عروسک بومی عشایر لر

عروسک‌ها در قوم‌های ایرانی نماد باورهای مختلفی هستند. عروسک بومی لال بهیگ در مراسم‌های طلب باران نقش آفرینی می‌کند. عروسک بومی لال بهیگ متعلق به عشایر بازفت در شهرستان کوهرنگ است.

در گویش لری به عروس بهیگ می‌گویند. از این‌رو عروسک لال بهیگ یا عروس خاموش نماد شرم و حیای عروس‌ها هستند. لباس این عروسک بومی از دامن بلند و شلوار ساخته می‌شود که برگرفته از پوشش زنان عشایر است.

بوکه باران؛ عروسک آیینی کردستان

ایران کشوری خشک و تشنه بوده و هست. از همین رو آیین‌های زیادی برای طلب باران در قوم‌های مختلفی برگزار می‌شود. آیین طلب باران در کردستان توسط عروسک‌هایی انجام می‌شود. این عروسک‌ها به دست بچه‌ها داده می‌شوند و در مراسم چرخانده می‌شوند. در این مراسم آیینی بر روی لباس‌های عروسک‌ها سکه و اجسام فلزی وصل می‌شود.

به گردانندگان عروسک‌ها در مراسم‌ تخم‌مرغ، آجیل و نقل داده می‌شود. ساختار عروسک توسط چوب‌هایی به شکل صلیب ساخته شده است. لباس‌های رنگارنگ محلی نیز به تن عروسک‌ها پوشانده شده است. بوکه باران از آن دسته عروسک های بومی ایران است که جایگاه عمیقی در باورها و سرگرمی کودکان کرد دارد.

مینابازی؛ عروسک نمایشی استان فارس

عروسک بومی استان فارس، دختری شاد و رقصان است. مینا بازی که نام عروسک محلی شیرازی‌ها است، شور و اشتیاق را منتقل می‌کند. این عروسک قدمتی بیش از نیم قرن دارد و گفته شده آغازگر هنرهای لوطی‌گری و مطربی با این عروسک بوده است. عروسک مینا، دختری زیبا است که به همراه ساز و آواز در مراسم‌های شاد مردم شیراز حضور دارد.

تکم؛ عروسک آیینی استان اردبیل

عیدنوروز برای تمام مردم ایران زمین مراسمی آیینی محسوب می‌شود. عروسک بومی ایران به نام تکم که به استان اردبیل برمی‌گردد، پیام آور نو شدن سال است. تکم آیینی‌ست که چهارشنبه آخر هرسال توسط مردمان بومی اردبیل گردانده می‌شود.

این عروسک بومی، حیوانی چهارپا است که بدنش از تخته چوب ساخته می‌شود. تکم در زبان محلی به معنی بز نر است که در راس گله حرکت می‌کند. افرادی که عروسک تکم را می‌گردانند به مناسب نوید دادن سال نو، از مردم هدایایی دریافت می‌کنند.

عاروسو؛ عروسک بومی استان کرمان

عروسک های بومی ایران هنر دست زنان توانمندی هستند که برای کودکان خود مایه‌ی سرگرمی و آموزش را فراهم کرده‌اند. عروسک بومی عاروسو متعلق به شهر بابک در استان کرمان است. این عروسک بومی از ساده‌ترین لوازم مانند پارچه، پنبه و چوب ساخته می‌شود. عاروسو قدمتی بیش از ۱۲۰ سال دارد و اکنون منبعی برای درآمد زنان خانه‌دار محسوب می‌شود.

لوپک چمکی؛ عروسک روستای تم گران کرمان

عروسک های بومی ایران صندوقچه‌ای از داستان‌های اسرارآمیز هستند. عروسک بومی آیینی لوپک چمکی قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و متعلق به روستای تم گران کرمان است. این عروسک بومی داستانی عجیب دارد.

گفته شده که لوپک ماهی، زنی بوده که شوهرش را کشته و علاوه بر اینکه برای او عزاداری نکرده، در مراسم‌ شادی با لباس‌های رنگی حاضر شده و به رقص و پایکوبی پرداخته است. این عروسک بومی اکنون نیز جزو صنایع دستی این روستا محسوب شده و در مراسم‌ آیینی از آن استفاده می‌شود.

تادونه؛ عروسک آیینی اقوام گالش مازندارن

پیوند زدن سرگرمی با باورها در عروسک‌ های بومی ایران به خوبی دیده می‌شود. اهالی قوم گالش برای دور شدن از چشم زخم و نظر عروسکی چوبی درست کردند که از درخت داغ‌داغان است. در گویش محلی تا به معنی یک است و تادانه اشاره به یک دانه بودن این درخت دارد. بر روی عروسک بومی تادونه اشکال و تراشه‌های هنرمندانه‌ای کشیده می‌شود. این عروسک آیینی ساده جزو میراث فرهنگی و صنایع دستی مازندران محسوب می‌شود.

عاروسک جلی؛ عروسک بومی ابرکوه یزد

عاروسک جلی نماد مادربزرگ‌هایی است که با گرمای لبخندشان در آغوش کودکان جا خوش می‌کنند.  جلی عروسک بومی ایران در منطقه ابرکوه استان یزد است. عروسکی که چارقدی رنگی به سر کرده و لبخندی عمیق بر روی صورتش حک شده است. این عروسک بومی به چهار قرن پیش برمی‌گردد. دامن‌های رنگی، موهایی که از فرق سر باز شده و  چارقد بلندی بر سر این عروسک بومی سبب شده که بسیار مورد توجه گردشگران قرار گیرد.